زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه
 

الجامع‌الکبیر شیبانی




الجامع الکبیر، اثری مهم در فروع فقه حنفی، به عربی، تألیف محمدبن حسن شیبانی ، فقیه بزرگ حنفی در قرن دوم می‌باشد.


۱ - انگیزه تألیف کتاب


به نظر برخی مؤلفان،
[۱] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۶.
[۲] ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن، ج۱، ص۹۰۸.
انگیزه اصلی شیبانی برای تألیف کتاب آن بوده که مبانی و مبادی احکام و مسائل فقهی را بیان کند، به ویژه آن مبانی که بر پایة دقایق ادبیات عرب و علوم دیگر استوار است و مردم از آن‌ها آگاهی ندارند. تاریخِ دقیقِ تألیف آن معلوم نیست، ولی گفته‌اند که کتاب پس از الجامع الصغیر تألیف شده است.
[۳] عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۶۳.
ظاهراً شیبانی مطالب الجامع الکبیر را علاوه بر استادش، ابویوسف، از دیگر علمای عراق نیز اخذ کرده است. ابوحفص کبیر (متوفی ۲۶۴)، علی بن مَعْبَد (متوفی ۲۱۸)، ابوسلیمان جوزجانی (متوفی بعد از ۲۰۰) هشام بن عبیداللّه رازی و محمدبن سَماعه (متوفی ۲۳۳)، کتاب را از استادشان، شیبانی، نقل کرده اند.
[۴] ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۸۵.    
[۵] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۷.


۲ - تحریر دوم کتاب


شیبانی پس از نخستین نگارشِ کتاب، ابواب و مسائل دیگری به آن افزود و بعضی عبارات را روان تر و زیباتر کرد و شاگردانش تحریر دوم کتاب را هم از او روایت کردند.
[۶] محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۲.
به نوشته نَدَوی ،
[۷] علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۹۵ـ۹۶.
تعابیر کتاب نشان می‌دهد که بخش اعظم کتاب، نگاشتة خود شیبانی است، ولی در برخی موارد، راویان تغییراتی اعمال کرده و به آن نکاتی افزوده اند.

۳ - ابواب کتاب


الجامع الکبیر مشتمل بر ۲۲ کتاب (باب اصلی) فقهی و هریک در بر گیرندة چند باب فرعی است که شامل تمام ابواب فقهی نمی‌شود. در حالی که در برخی موضوعات فقهی، مانند نماز و روزه ، فروع فقهیِ اندکی مطرح شده، در برخی مباحث دیگر مانند « اَیْمان » (سوگندها) و « بیع »، تفصیل بیشتری دیده می‌شود. شیبانی در بیشترِ مسائل، به ویژه مسائل مورد اتفاق نظر، از کسی نام نبرده، ولی در برخی موارد پس از اشاره به نظر ابوحنیفه و ابویوسف، نظر خود را ذکر کرده است. روش او، ایجاز در مطالب و پرهیز از حشو و عبارت پردازی و در عین حال بیان دقیق مسائل فقهی است. این نکته هم موجب استواری و استحکام متن کتاب و هم موجب دشوار شدن فهم برخی مسائل شده است.
[۸] علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۳.
مسائل فقهی در این کتاب به صورت فتوایی و بدون استدلال فقهی آمده، با این همه، دلیل و مبنای احکام مذکور، با نگاه دقیق به تفاصیل بحث و تعابیر مؤلف، در موارد بسیاری قابل استنباط است.
[۹] محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳.


۴ - کتاب مرجع در فقه حنفی


الجامع الکبیر از کتب مرجع در فقه حنفی و در عِداد کتابهای « ظاهِرُالروایه »
[۱۰] ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۷.
است.
[۱۱] محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۰۸.
[۱۲] ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن، ج۱، ص۹۰۹.
دانشمندان حنفی کتاب را با اوصاف بسیاری ستوده اند.
[۱۳] محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۳ـ۴.
برخی ادیبان بزرگ، مانند اَخْفَش اصغر (متوفی ۳۱۵) و ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷)، مهارت شیبانی را در علم لغت تحسین کرده اند.
[۱۴] محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۳.
[۱۵] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴.
شرف الدین عیسی بن محمد حاکم شام (متوفی ۶۲۴)، به کسانی که کتاب را از حفظ می‌خواندند، صد دینار
[۱۶] حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج۱، ستون ۵۶۹.    
یا دویست دینار،
[۱۷] ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۲، ص۱۲۰۱۲۱.    
پاداش می‌داد.
در منابع فقهیِ حنفیان به الجامع الکبیر بسیار استناد می‌شود.
[۱۸] ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۵۹۶.
[۱۹] ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۴، ص۳۶۶.
[۲۰] ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۶، ص۶۵.    
[۲۱] ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۸، ص۴۴۵.    
[۲۲] محمدبن احمد سمرقندی، تحفة الفقهاء، ج۲، ص۲۲.    
[۲۳] ابوبکربن مسعود کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۵، ص۲۵۹۲۶۰.    
با این همه، برخی دانشمندان، به ویژه از مذاهبِ دیگرِ اهل سنّت ، از آن انتقادهایی کرده و به استناد برخی ناهمگونیها در آن، بخشهایی از کتاب را جزو آن ندانسته اند.
[۲۴] علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵.


۵ - شروح بر کتاب


به سبب اهمیت الجامع الکبیر نزد حنفیان و نیز دشوار بودن برخی مسائل آن، شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است. برخی از شارحان مشهور آن عبارت‌اند از: ابوجعفر طحاوی (متوفی ۳۲۱)، ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰)، شمس الائمه عبدالعزیزبن احمد حلوانی (متوفی ۴۴۹)، ابوالعُسر بَزْدَوی (متوفی ۴۸۲) و سبط ابن جوزی (یوسف بن قزاوغلی، متوفی ۶۵۴).
[۲۵] محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۴.
[۲۶] محمد دسوقی، ج۱، ص۱۵۵، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی.
[۲۷] علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۳۰.
همچنین ابن رَبْوة دمشقی (متوفی ۸۶۴) در کتاب الدّرُالنَظیم فی حل اشکال الجامع الکبیر، شرف الدین عیسی بن محمد در اصول الجامع الکبیر، احمدبن مسعود قونیوی (سدة هشتم) در التقریر و علی بن خلیل دمشقی (متوفی ۶۵۱) در التیسیر به شرح آن پرداخته اند. جمال الدین حصیری (متوفی ۶۳۶) نیز شرحی مختصر و شرحی مفصّل (با نام التحریر) بر آن نوشته است. وی در ابتدای هر باب، مبنا و اصلی را که شیبانی در آن باب به کار برده، بیان نموده است. شیخ محمود حمزاوی (متوفی ۱۳۰۵) نیز در رسالة النور اللامع فی اصول الجامع به ذکر اصول و قواعد فقهی که در الجامع الکبیر آمده، پرداخته است
[۲۸] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۶۹۵۷۰.    
[۲۹] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۶۵.    
[۳۰] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۵، ج۱، جزء ۳.
[۳۱] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۱.
[۳۲] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۲ـ۶۳.
[۳۳] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۶۹۵۷۰.    
[۳۴] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۵۱۶.    
[۳۵] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۲۸- ۱۲۹.    
[۳۶] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۱، ص۱۱۵- ۱۱۷.    
[۳۷] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۱.    
[۳۸] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۳۹] ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۰ـ۲۵۱.


۶ - منظوم کردن کتاب


برخی، کتاب را به نظم در آورده اند، از جمله: احمدبن ابی المؤیّد محمودی نَسَفی (متوفی ۵۱۹)، احمدبن عثمان ترکمانی (متوفی ۷۴۴) و بدرالدین محمودبن عمر تُقادی (سدة نهم) در کتابِ الفرائد شرح نظم تلخیص الجامع الکبیر
[۴۰] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۷۰.    
[۴۱] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۵ـ۴۲۶، ج۱، جزء ۳.
[۴۲] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۳.
. همچنین احمدبن محمد عَتّابی بخاری (متوفی ۵۸۶) و محمدبن عَبّاد خِلاطی (متوفی ۶۵۲) آن را تلخیص کرده اند
[۴۳] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۷۲.    
[۴۴] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۴۵] ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۲.


۷ - چاپ های مختلف کتاب


الجامع الکبیر در ۱۳۵۶ در قاهره چاپ شد و در همین سال در حیدرآباد با تحقیق ابوالوفاء افغانی به چاپ رسید
[۴۶] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۴۷] ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۰.
[۴۸] ج۵، ستون ۴۱۰، خان بابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی.
[۴۹] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
[۵۰] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۹.


۸ - الزیادات


شیبانی کتابی با نام الزیادات در تکمیل الجامع الکبیر نگاشته است.
[۵۱] علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۴۹.
بروکلمان
[۵۲] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۵۳] ترجمة عربی، ج۳، ص۲۴۸ .
الزیادات را اضافاتی بر المبسوط می‌داند، ولی تأمل در سبب و سبک نگارش کتاب، این نظر را رد می‌کند.
[۵۴] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
دربارة سبب تألیف این کتاب گفته‌اند که ابویوسف ، دلیل ذکر نشدن بعضی فروع را در الجامع الکبیر، دشواری آن مسائل برای شیبانی می‌دانسته و شیبانی برای اثبات تبحر خود، الزیادات را تألیف کرده است.
[۵۵] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
[۵۶] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۹۶۳.    
به نظر بیش‌تر مؤلفانِ حنفی، این کتاب نیز از کتب «ظاهرالروایة» است ولی برخی آن را از «نوادِر» دانسته اند،
[۵۷] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
[۵۸] محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۵.
یعنی کتابهایی از شیبانی که در زمرة شش کتاب ظاهرالروایة نیستند.
[۵۹] محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، المبسوط، مقدمة عنانی، ج۱، ص۳.    


۸.۱ - خصایص الزیادات


الزیادات را دقیق و فهم آن را دشوار ذکر کرده اند.
[۶۰] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
احمدبن محمد عتابی بخاری، فخرالدین قاضی خان (متوفی ۵۹۲) و فخرالاسلام ابوالعسر بزدوی بر این کتاب شرح نوشته اند. محمدبن محمد مروزی ، مشهور به حاکم شهید (مقتول در ۳۳۴)، آن را به نام مختصر اصول الزیادات ، تلخیص نموده است
[۶۱] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۹۶۳.    
[۶۲] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۶۳] ترجمة عربی، ج۳، ص۲۴۹.
[۶۴] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۶۵] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
[۶۶] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۸ـ۵۹.
الزیادات، تاکنون به چاپ نرسیده است. نسخة خطی آن به شمارة ۱۳۸۵ در کتابخانة ایاصوفیا موجود است
[۶۷] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
[۶۸] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۲، ج۱، جزء ۳.
[۶۹] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۷.


۸.۲ - زیادة الزیادات


شیبانی، ملحقاتی بر الزیادات با نام زیادة الزیادات نگاشته است
[۷۰] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴.
که شمس الائمة سرخسی (متوفی ۴۹۰) در کتابِ نکت زیادة الزیادات و احمدبن محمد عتابی آن را شرح کرده اند
[۷۱] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
[۷۲] ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۹.
. زیادة الزیادات در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
[۷۳] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴.
[۷۴] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.


۹ - فهرست منابع


(۱) ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب.
(۲) ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار.
(۳) ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن.
(۴) ابن قطلوبغا، تاجالتراجم فی من صنف من الحنفیّة.
(۵) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق.
(۶) محمد ابوزهره، ابوحنیفة.
(۷) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی.
(۸) حاجی خلیفه.
(۹) محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی.
(۱۰) ذهبی.
(۱۱) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳.
(۱۲) محمدبن احمد سمرقندی، تحفة الفقهاء.
(۱۳) محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط.
(۱۴) محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر.
(۱۵) علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی.
(۱۶) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع.
(۱۷) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة.
(۱۸) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی.
(۱۹) علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی.
(۲۰) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
(۲۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schriftums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۶.
۲. ↑ ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن، ج۱، ص۹۰۸.
۳. ↑ عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۱۶۳.
۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۸۵.    
۵. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۷.
۶. ↑ محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۲.
۷. ↑ علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۹۵ـ۹۶.
۸. ↑ علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۳.
۹. ↑ محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳.
۱۰. ↑ ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۷.
۱۱. ↑ محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۰۸.
۱۲. ↑ ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن، ج۱، ص۹۰۹.
۱۳. ↑ محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۳ـ۴.
۱۴. ↑ محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۳.
۱۵. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴.
۱۶. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج۱، ستون ۵۶۹.    
۱۷. ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۲، ص۱۲۰۱۲۱.    
۱۸. ↑ ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۵۹۶.
۱۹. ↑ ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج۴، ص۳۶۶.
۲۰. ↑ ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۶، ص۶۵.    
۲۱. ↑ ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، ج۸، ص۴۴۵.    
۲۲. ↑ محمدبن احمد سمرقندی، تحفة الفقهاء، ج۲، ص۲۲.    
۲۳. ↑ ابوبکربن مسعود کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۵، ص۲۵۹۲۶۰.    
۲۴. ↑ علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵.
۲۵. ↑ محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر، ج۱، ص۴.
۲۶. ↑ محمد دسوقی، ج۱، ص۱۵۵، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی.
۲۷. ↑ علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۳۰.
۲۸. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۶۹۵۷۰.    
۲۹. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۶۵.    
۳۰. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۵، ج۱، جزء ۳.
۳۱. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۱.
۳۲. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۲ـ۶۳.
۳۳. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۶۹۵۷۰.    
۳۴. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۵۱۶.    
۳۵. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۲۸- ۱۲۹.    
۳۶. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۱، ص۱۱۵- ۱۱۷.    
۳۷. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۱۱.    
۳۸. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۳۹. ↑ ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۰ـ۲۵۱.
۴۰. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۷۰.    
۴۱. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۵ـ۴۲۶، ج۱، جزء ۳.
۴۲. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۶۳.
۴۳. ↑ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیّة، ج۲، ص۷۲.    
۴۴. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۴۵. ↑ ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۲.
۴۶. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۴۷. ↑ ترجمة عربی، ج۳، ص۲۵۰.
۴۸. ↑ ج۵، ستون ۴۱۰، خان بابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی.
۴۹. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
۵۰. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۹.
۵۱. ↑ علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۴۹.
۵۲. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۵۳. ↑ ترجمة عربی، ج۳، ص۲۴۸ .
۵۴. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
۵۵. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
۵۶. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۹۶۳.    
۵۷. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
۵۸. ↑ محمد ابوزهره، ابوحنیفة، ج۱، ص۲۱۵.
۵۹. ↑ محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، المبسوط، مقدمة عنانی، ج۱، ص۳.    
۶۰. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۳.
۶۱. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون ۹۶۳.    
۶۲. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۶۳. ↑ ترجمة عربی، ج۳، ص۲۴۹.
۶۴. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۶۵. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
۶۶. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۸ـ۵۹.
۶۷. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۸.
۶۸. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۲، ج۱، جزء ۳.
۶۹. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۷.
۷۰. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴.
۷۱. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.
۷۲. ↑ ترجمة عربی، ج۱، جزء ۳، ص۵۹.
۷۳. ↑ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۶۴.
۷۴. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۴۲۳، ج۱، جزء ۳.


۱۱ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع‌الکبیر شیبانی»، شماره ۴۳۷۴.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.